San H-01B Niesamowicie nowatorski i niesamowicie nietrwały Parametry: 9-metrowy, 2-drzwiowy, wysokopodłogowy Liczba: ok. 47 szt. Lata eksploatacji: 1958-1967

Po wojnie, krajowy przemysł motoryzacyjny stanął przed potrzebą skonstruowania własnego autobusu. Na bazie zespołów napędowych i jezdnych Stara 20 z 1948 roku opracowano autobus średniej pojemności Star 52. W rezultacie, na początku lat 50. przerwano import podwozi Leyland i FIAT. Star 52 był jednak pojazdem nieodpowiednim wielkościowo, stąd kontynuowano import większych autobusów Mavag i Ikarus. Tymczasem, podjęto próbę skonstruowania większego autobusu. Wykonania projektu podjęło się Biuro Konstrukcyjne Przemysłu Motoryzacyjnego - BKPMot.

San H01B #73 z 1959 r. na placu Wolności. Kadr z pocztówki ze zbiorów Zbigniewa Danyluka. Specjalne podziękowania dla Krzyszfota Lipnika.

W 1952 roku przeprowadzono w Dziale Nadwozi BKPMot analizę masową i wytrzymałościową konstrukcji nadwozi N50, N52 i Chausson AP-40 (pisownia nazw oryginalna). Stwierdzono "niewielką efektywność ramy jako elementu nośnego". Za kluczowe elementy konstrukcji uznano nie podłużnice, lecz poprzecznice. Wynikiem przeprowadzonej analizy była samonośna konstrukcja nadwozia wręgowo-powłokowa, przywodząca na myśl konstrucję kadłuby samoloty. Wręgi, elementy poprzeczne konstrukcji, złożone były z giętych profili stalowych. Funkcję powłok pełniły cienkie blachy stalowe. Elementy nadwozia łączono za pomocą zgrzewania. Efektem założonej konstrukcji nadwozia była niska masa własna (4850 kg). Niewielki silnik mieszczono z przodu, przed osią przednią, jego komora znajdowała się dokładnie naprzeciw pierwszych drzwi. Była to benzynowa, 4,188 litrowa, 6-cylindrowa jednostka S-42 z zapłonem iskrowym o mocy 85 KM przy 2800 obr/min - zapożyczona ze Stara 20, analogiczna jak w Starze 52. Silnik współpracował z jednotarczowym, suchym sprzęgłem. Wał napędowy biegł następnie od sprzęgła do skrzyni biegów, umieszczonej na środku autobusu. Była to skrzynka 5-biegowa, o przełożeniu biegu pierwszego 6,66, przy czym czwarty bieg był biegiem bezpośrednim, a piąty nadbiegiem. Skrzynię połączono drugim wałem napędowym z mostem napędowym. Zastosowano przekładnię główną stożkową, jednostopniową, o zębach łukowo-kołowych typu Gleason i przełożeniu 7,17. Zawieszenie H-01 oparto wyłącznie na resorach. We wnętrzu autobusu umieszczono podwójne siedzenia, łącznie znalazły się w nim 33 miejsca siedzące, 17 stojących oraz 2 dla obsługi (kierowca i konduktor). Wejścia stanowiły 2 pary wąskich, dwuskrzydłowych drzwi - pierwsze na początku, drugie na końcu pojazdu. Cechą nietypową autobusu był wąski rozstaw kół, wynikający z bezpośredniego zastosowania osi z węższego samochodu ciężarowego. Na szczególną uwagę zasługuje również niska masa własna sana w stosunku do długości - 5 ton wobec 9,34 m. Układ kierowniczy pozbawiony był wspomagania, które w tym okresie nie było jeszcze standardowym wyposażeniem.

Autobus, w odniesieniu do Stara 52, został powiększony o 1,19 metra długości, 0,12 m szerokości i 0,15 m wysokości, co pozwoliło na uzyskanie 10 więcej miejsc siedzących. Szczególnie nowatorskim aspektem H-01 był fakt, iż nadwozie autobusu skonstruowano jako samonośne. W kwestiach stylistycznych dawało się zauważyć podobieństwo do importowanego do obsługi warszawskiej komunikacji Chaussona APH521 (nadwozie) i prezentowanego na targach poznańskich Mercedesa O321 (pas świateł). W 1957 roku wykonano próbną serię nowych sanów, zaś w 1958 ruszyła produkcja seryjna. Najpopularniejszą odmianą był model H-01A, przeznaczony dla komunikacji międzymiastowej PKS. San H-01A był pierwszym powojennym modelem autobusu, który stał się popularny na polskich drogach (w latach 1958-1961 wyprodukowano 3659 sztuk). Drugą odmianą był model miejski H-01B (wyprodukowano ok. 800 sztuk), różniący się mniejszą ilością siedzeń i drzwiami. Ten właśnie typ dostarczano w latach 1958-1961 do MPK Lublin.

W latach 1958-1961 dostarczono do Lublina prawdopodobnie ok. 50 Sanów. Były to pierwsze duże dostawy autobusów, jakie miały miejsce po wojnie. W latach 1949-1958 dostarczano wprawdzie Ikarusy 60, Mavagi Tr-5 i Stary 52, jednak w zbyt małej liczbie. Duża liczba Sanów nie pozwoliła jednak na usprawnienie komunikacji ze względu na wady konstrukcyjne tych autobusów.

W pierwszym roku dostarczono 11 sztuk, z których 5 było z 1957 r. (numery 50-54), a 6 z 1958 r. (67-72). Wraz z dostawami Sanów zaprzestano zapełniania luk w numeracji.

Sany stacjonowały w garażach przy ul. Lipowej i w zajezdni na ul. Garbarskiej, a później w zakładzie autobusowo-trolejbusowym na Helenowie. Autobusy skierowano do obsługi normalnych linii miejskich. Szybko dała się zauważyć główna wada konstrukcyjna autobusu - podatność na korozję połączona z bardzo niską wytrzymałością szkieletu nadwozia. W Sanockiej Fabryce Autobusów zbudowano co prawda odpowiednią lakiernię piecową, jednakże krajowy przemysł chemiczny nie był w stanie dostarczyć odpowiednich powłok. Mocowane na wkręty cienkie blachy szybko ulegały korozji, a belki kratownicy pekały i ulegały rozpadowi. W rezultacie, konstrucja nadwozia rozpadała się po 100 tys. km przebiegu. Z tego względu, w 1958 r. autobusy wykorzystywano tylko na wycieczki pozamiejskie. Komunikacja w mieście potrzebowała tymczasem nowych wozów, a już kursujące były przeciążone. Pasażerowie podróżowali w warunkach skrajnego ścisku, szczególnie w godzinach szczytów przewozowych.

Wadą H01, wyeliminowaną dopiero w modelu H27, był również nieekonomiczny silnik benzynowy - w pojazdach użytkowych wskazane jest bowiem stosowanie silników z zapłonem samoczynnym, na olej napędowy.

11 pierwszych Sanów z 1958 r. odesłano w 1959 r. do fabryki na rekonstrukcję. W Sanoku produkcji wadliwego modelu nie wstrzymano, trwała ona w najlepsze i w 1959 r. trafiło do MPK 14 kolejnych H01B (numery 73-86). Następne 10 wozów dostarczono w 1960 r., jednak natrafiły one na numerację trolejbusów, stąd 2 ponumerowano powyżej 200 (numery 92-99, 201-202). W marciu 1961 r. dostarczono do MPK 8 Sanów w jednej partii i 4 w kolejnej w maju. Świeżo po dostawie autobusy były nieczynne z racji na brakujące elementy w hamulcach pneumatycznych. Dwa z Sanów z majowej dostawy były pomalowane na niebiesko. W kolejnych latach kontynuowano sprowadzanie Sanów do Lublina, jednak kolejnego produkowanego typu - H25.

W wyniku masowych dostaw Sanów wzrósł ilostan taboru, jednak stopniowo spadało uruchomienie. Dno nastało prawdopodobnie w 1962 r., gdy spośród około 73 autobusów na stanie kursowało zaledwie 30. Starsze od Sanów Ikarusy 60 sprawdziły się o wiele lepiej w eksploatacji, podobnie jak dostarczone w 1958 r. do Lublina Skody 706 RTO.

Kasacje Sanów następowały w latach 1960-1967. Wozy typu H01 kasowano po 3-5 latach eksploatacji, z bardzo niskimi przebiegami i kompletnie zdewastowaną konstrukcją.Już w 1960 r. skasowano 5 wozów z pierwszej serii (podane za archiwum MPK).

Oto przykładowe przebiegi przy kasacji trzech sanów:

• 71 - rocznik 1958, kasacja 1963, przebieg 127 725 km, 1 naprawa główna,
• 72 - rocznik 1958, kasacja 1963, przebieg 118 183 km, 1 naprawa główna,
• 202 - rocznik 1960, kasacja 1963, przebieg 120 828 km, 1 naprawa główna.

Ówcześnie eksploatowane trolejbusy Skoda 8Tr i 9Tr były pojazdami bardziej trwałymi i niezawodnymi, co decydowało w latach 60. o przewadze komunikacji trolejbusowej nad autobusową. Dodatkowo, Skoda mieściła teoretycznie 2 razy tyle osób, co San (50 miejsc wobec 100 miejsc).

Ogółem w 1963 r. skasowano następujące Sany H01B (dane za archiwum MPK, raport za 1963 r.): 67, 71, 72, 74, 75, 77, 81, 202 (8 szt.).

W 1964 r. w taborze było jeszcze 30 szt. Sanów H01B roczników 1959, 1960, 1961, o przebiegach zaledwnie 130-200 tys. km (Ikarusy i autobusy Skody miały nawet po 300 tys. km). Skasowano w tym roku Sany: 68, 69, 70, 73, 76, 78, 93, 98 (8 szt.).

W 1966 r. skasowano 9 Sanów (mogły to być H01B lub również H25B). Liczba Sanów H01B i H25B na koniec roku wyniosła 37 szt.

W 1967 r. skasowano 13 szt. Sanów (zapewne skasowano wtedy ostatnie H01B).

Dane techniczne

Dane na podstawie powszechnej inwentaryzacji środków transportu - autobusów MPK Lublin z 1960 r., z zasobów Archiwum Państwowego w Lublinie, Zespół 35/2397/0. Dostawy z 1961 r. na bazie Kuriera Lubelskiego z 01.03.1961 r. i 02.05.1961 r.

Zdjęcia

San H-01B na placu Łokietka, okolice 1961 roku. Po prawej widoczny fragment Ikarusa 60. Kadr z pocztówki ze zbiorów Zbigniewa Danyluka. Specjalne podziękowania dla Krzyszfota Lipnika.

Wykorzystano dane ze strony historia.autosan.pl oraz Infobus; a także informacje z tekstu 'Autobus SAN' z czasopisma AUTO - Technika Motoryzacyjna 4/85.

• Poprzedni artykuł